เตรียมแผ่นลาน จารพระธรรม

“โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต โส โว มมจฺจเยน สตฺถา”

ดูก่อนอานนท์ ธรรมและวินัยที่เราแสดงแล้ว บัญญัติแล้วแก่เธอทั้งหลาย

หลังจากเราล่วงลับไป ก็จะเป็นศาสดาของเธอทั้งหลาย 

มหาปรินิพพานสูตร ทีฆนิกาย มหาวรรค (๑๐/๑๔๑/๑๗๘)

“ ก่อนเสด็จดับขันธปรินิพพาน  พระสัมมาสัมพุทธเจ้ารับสั่งกับพระอานนท์พุทธอุปัฎฐากว่า ดูก่อนอานนท์ ธรรมและวินัยที่เราแสดงแล้ว บัญญัติแล้วแก่เธอทั้งหลาย หลังจากเราล่วงลับไป ก็จะเป็นศาสดาของเธอทั้งหลาย พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ได้ทรงตั้งสาวกองค์ใดให้เป็นพระศาสดาปกครองคณะสงฆ์สืบต่อจากพระองค์ แต่ทรงให้พระธรรมวินัย คือคำสั่งสอน เป็นศาสดาแทนพระองค์ต่อไปในกาลภายหน้า ”

เมื่อแรกเริ่มเหล่าพุทธสาวกสืบทอดพระธรรมด้วยการสวดทรงจำ เรียกว่า มุขปาฐะ จนกระทั่งราว พ.ศ. ๔๐๐ เศษ เมื่อคราวสังคายนาครั้งที่ ๕ ณ อาโลกเลณสถาน มตเลชนบท ประเทศศรีลังกา จึงได้มีการบันทึกพระธรรมวินัยเป็นลายลักษณ์อักษรลงในคัมภีร์ใบลานเป็นครั้งแรก ซึ่งถือเป็นการกำเนิดพระไตรปิฎกบาลีของพระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทที่ปัจจุบันได้รับการยอมรับว่าเป็นบันทึกคำสอนดั้งเดิมของพระพุทธองค์ที่เก่าแก่ สมบูรณ์ และถูกต้องแม่นยำที่สุด ที่ยังคงสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน

ข้อมูลการสำรวจโดยโครงการพระไตรปิฎก วัดพระธรรมกาย ในหลายพื้นที่ของประเทศไทย รวมทั้งประเทศศรีลังกา พม่า และเขตสิบสองปันนา ในประเทศจีน พบว่า คัมภีร์พระไตรปิฎกใบลานหลายฉบับมีอายุหลายร้อยปี ฉบับเก่าแก่ที่เคยสำรวจพบมีอายุถึง ๕๐๐ กว่าปี และเป็นที่น่าสังเกตว่า พุทธศาสนิกชนในประเทศที่นับถือพุทธศาสนาเถรวาทต่างเลือกใช้ใบลานเป็นวัสดุบันทึกคำสอนอันศักดิ์สิทธิ์ เนื่องจากใบลานมีคุณสมบัติที่เบา และบาง สามารถเก็บรักษาหรือเคลื่อนย้ายได้สะดวก  และมีอายุการใช้งานนานหลายร้อยปี

ทั้งนี้ขั้นตอนการเตรียมลานจากใบไม้ธรรมดาใบหนึ่ง ให้กลายเป็นธรรมเจดีย์ที่ทรงคุณค่าควรแก่การสักการบูชานั้น ต้องผ่านขั้นตอนอันพิถีพิถัน และอาศัยความเลื่อมใสศรัทธาอย่างเต็มเปี่ยม กอปรกับความเพียรพยายามของผู้สรรสร้าง จึงจะได้คัมภีร์ที่มีความประณีตงดงามสมกับเป็นตัวแทนอันสูงค่าแห่งองค์พระศาสดา

ใบลานที่จะนำมาจารหนังสือนั้นนิยมเลือกใบลานก้านที่ ๒ หรือ ๓ จากยอด เพราะไม่อ่อนไม่แก่เกินไป นำมาเจียนออกจากก้าน แล้วม้วนเป็นก้อน นำไปต้มนานค่อนวันหรือเต็มวัน จากนั้นนำไปตากแดดและน้ำค้าง รอจนแห้งสนิท บางแห่งขณะต้มจะใส่มะขามดิบลงไปด้วยเพื่อช่วยกัดสีของใบลานให้ขาวขึ้น บางแห่งจะใส่สมุนไพรหลายชนิด ที่เชื่อว่าช่วยยืดอายุใบลานให้คงทนอยู่ได้หลายร้อยปี จากนั้นจึงนำใบลานมาเจาะรูซ้ายขวา ตัดให้ได้ตามขนาดที่ต้องการ และเก็บขอบใบลานให้เรียบร้อย  ขั้นตอนการเตรียมและเคล็ดลับเหล่านี้จะแตกต่างกันออกไปตามภูมิปัญญาในแต่ละท้องถิ่น  

กรีดใบลานออกจากก้าน

นำไปต้มแล้วตากให้แห้ง

เจาะรูซ้าย-ขวา

ซ้อนแผ่นลานบนแผ่นไม้

ตัดส่วนเกินให้เสมอขอบ ๔ ด้าน

นาบด้วยเหล็กร้อนเพื่อเก็บขอบ

เมื่อได้แผ่นลานพร้อมจารแล้ว ผู้จารจะต้องตีเส้นบรรทัดเป็นแนวก่อน เพื่อให้สามารถจารได้อย่างเป็นแถวเป็นระเบียบ โดยขึงเส้นด้ายเหนียวกับกรอบไม้รูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้างยาวกว่าหน้าลานเล็กน้อย ใช้ลูกประคบชุบด้วยเขม่าจากควันไฟผสมน้ำมันมะพร้าวหรือน้ำมันยางลูบไปบนด้าย  เมื่อดีดด้ายจะปรากฏรอยเส้นบรรทัดบนใบลานตามต้องการ

ผ้าชุบน้ำมันยางผสมเขม่าควันไฟ ลูบตามร่องอักษรไปในทางเดียวกัน

การเขียนหนังสือบนใบลานตามแบบโบราณจะใช้เหล็กจาร เขียนตัวอักษรโดยทำเป็นร่องลึกในเนื้อลาน ให้อยู่ใต้เส้นบรรทัดที่ขีดไว้ จารทั้งด้านหน้าและหลังใบลาน แล้วนำเขม่าจากควันไฟผสมน้ำมันยางลูบผ่านรอยจาร ให้สีดำของเขม่าควันไฟจมลงไปตามร่องลายเส้นอักษร แล้วใช้แกลบหยาบหรือทรายร้อนโรยลงบนใบลานนั้น และขัดเพื่อให้สีดำที่อยู่นอกรอยจารหลุดหายไป ตัวอักษรก็จะปรากฏชัดขึ้นและติดแน่นอยู่ได้นานนับร้อยปี

ภาพเปรียบเทียบเส้นจาร ก่อนและหลังลูบด้วยน้ำมันยาง ผสมเขม่าควันไฟ

เมื่อใบลานปรากฏเป็นอักษรชัดเจนเรียบร้อยดีแล้ว ผู้จารจะนำสายสนองร้อยแผ่นใบลานเข้าเป็นผูก ประกบหน้าหลังด้วยไม้ประกับ เก็บในผ้าห่อคัมภีร์เพื่อป้องกันแมลง มัดด้วยเชือก และเสียบป้ายฉลากกำกับ พร้อมให้ผู้จารหรือเจ้าภาพจารใบลานนำถวายวัดวาอาราม ให้พระภิกษุสงฆ์นำไปศึกษาเล่าเรียนและเทศน์สอนสาธุชนในโอกาสต่าง ๆ เพื่อจรรโลงพระพุทธศาสนาให้ยั่งยืนต่อไป

การสร้างคัมภีร์ใบลาน เป็นการสืบทอดพระธรรมคำสอนให้คงอยู่ยาวนานตลอดอายุกาลของพระพุทธศาสนา ผลานิสงส์ผลบุญที่เกิดจากความพิถีพิถันสรรสร้างตั้งแต่ขั้นตอนการจัดเตรียมมีอานิสงส์มากมายเกินกว่าจะนับจะประมาณได้  แม้ความสวยงามของคัมภีร์ใบลานจะแตกต่างกันไปตามเอกลักษณ์และภูมิปัญญาแต่ละท้องถิ่น แต่หากมองให้ลึกลงไป สิ่งที่เสมอเหมือนกัน คือ ความรักของบรรพชนที่มุ่งรักษาพระธรรมคำสอนไว้ให้ลูกหลาน และแรงศรัทธาที่เปลี่ยนใบลานธรรมดาให้กลับกลายเป็นสิ่งสูงค่าดั่งตัวแทนพระสัมมาสัมพุทธเจ้า แม้พระพุทธองค์จะเสด็จดับขันธปรินิพพานนานมาแล้ว แต่พระธรรมคำสอนยังอยู่เป็นหลักชัยประหนึ่งพระพุทธองค์ยังทรงพระชนม์ชีพไปตราบนานเท่านาน..

Cr. Tipitaka (DTP)

วารสารอยู่ในบุญ  ฉบับที่ ๑๓๗  เดือนมีนาคม  พ.ศ. ๒๕๕๗

คัมภีร์ใบลานราษฎร์ ร่วมสืบศาสน์และชาติไทย

หอไตร...กลางสายธารแลสายธรรม

คลิกอ่านบทความพิเศษของวารสารอยู่ในบุญปี พ.ศ. ๒๕๕๗ ตามลิงก์ด้านล่างนี้
คัมภีร์แห่งกษัตริย์.. สมบัติแห่งแผ่นดิน
คัมภีร์ใบลานราษฎร์ ร่วมสืบศาสน์และชาติไทย
หอไตร...กลางสายธารแลสายธรรม
จดจำ จรดจาร
สมุดไทย ใบลาน...งานศาสน์งามศิลป์

ไข (ใบ) ลาน...กาลเวลา
สนองคุณพระศาสน์ บทบาทสตรีไทย
ย้อนวันคืน...ฟื้นรอยจาร
พระไตรปิฎกฉบับธรรมชัย... ก้าวไกลสู่เวทีโลก
รักษ์ศาสน์ วาดศิลป์ แผ่นดินสยาม
แลใบลาน ก่อนกาลล่วงเลย