จดจำ จรดจาร

“โปตฺถกาทีนิ  เขตฺตํว            บุคคลพึงประพฤติตนดังต่อไปนี้ คือ

เลขานิ  ยุคนงฺคลํ                   ทำใบลานเป็นต้นให้เป็นเสมือนนา

อกฺขรานิ  พีชํ  กตฺวา             ทำเหล็กจารให้เป็นเสมือนแอกและไถ

จรนฺโต ปณฺฑิโต ภเว             ทำตัวอักษรให้เป็นเสมือนข้าวปลูก

                                               จึงจะนับว่าเป็นบัณฑิตได้”

ราชบัณฑิตยสถาน. ราชนีติ-ธรรมนีติ. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ : ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๔๖.

บัณฑิตทางพระพุทธศาสนา หมายถึง บุคคลผู้ทรงความรู้  มีจิตใจที่งดงาม และมีการดำเนินชีวิตที่ถูกต้อง การเป็นบัณฑิตที่แท้ได้ต้องมีธรรมะเป็นพื้นฐาน โดยอาศัยแนวทางจากหลักธรรมคำสอนของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระธรรมวินัยที่พระภิกษุสงฆ์และพุทธศาสนิกชนยึดถือปฏิบัติมาจนถึงปัจจุบัน ซึ่งเริ่มต้นสืบเนื่องมาจากการเรียบเรียงคำสอนดั้งเดิมเป็นหมวดหมู่และท่องจำต่อกันมาตั้งแต่คราวปฐมสังคายนา หลังพระพุทธปรินิพพานได้ ๓ เดือน

ในครั้งนั้นเหล่าพระอรหันตสาวกจำนวน ๕๐๐ รูป มีพระมหากัสสปเถระเป็นประธานในการสังคายนาครั้งแรก ณ ถ้ำสัตบรรณคูหา เมืองราชคฤห์ แคว้นมคธ โดยนำพระธรรมวินัยที่เคยสดับฟังเมื่อครั้งพระบรมศาสดายังทรงพระชนมชีพมาซักถามกันในที่ประชุม มีพระอุบาลีเป็นผู้ตอบแก้พระวินัย และมีพระอานนท์เป็นผู้ตอบแก้พระธรรม เมื่อได้มติจากที่ประชุมแล้ว จึงให้พระภิกษุอรหันต์ทั้งหมดร่วมสวดพร้อมกันเพื่อทรงจำกันเป็นแบบแผนต่อไป

การสังคายนาด้วยการสวดทรงจำแบบ  มุขปาฐะ เป็นวิธีที่ใช้เรื่อยมาจนถึงการสังคายนาครั้งที่ ๕ ในราวปี พ.ศ. ๔๐๐ เศษ จึงเปลี่ยนเป็นวิธี  บันทึกเป็นลายลักษณ์ กล่าวคือ เมื่อหมู่สงฆ์ตรวจชำระจนมีมติเห็นพ้องกันว่าถูกต้องแล้ว จึงจารพระธรรมวินัยนั้นลงในใบลาน  เป็นภาษาบาลีด้วยอักษรสิงหล นับเป็นการจารคัมภีร์พระไตรปิฎกฉบับแรกของพระภิกษุสงฆ์ฝ่ายเถรวาท ซึ่งเป็นต้นแบบของคัมภีร์ที่มีการนำไปปริวรรตถ่ายถอด และคัดลอกจากอักษรสิงหลเป็นอักษรต่าง ๆ โดยยังคงภาษาบาลีดั้งเดิมไว้

สำหรับประเทศไทยปรากฏหลักฐานว่ามีการจารคัมภีร์พระไตรปิฎกบาลีลงบนแผ่นลาน โดยถ่ายถอดมาจากอักษรสิงหลตั้งแต่สมัยสุโขทัย ในยุคนั้นนิยมจารคัมภีร์ด้วยอักษรขอม ต่อมาจึงมีการจารด้วยอักษรอื่น ๆ เช่น อักษรมอญ อักษรธัมม์ล้านนา อักษรธัมม์อีสาน เป็นต้น  ก่อนลงมือจารช่างจารจะตีเส้นบรรทัดเป็นแนวไว้ เพื่อช่วยให้จารได้เป็นระเบียบสวยงาม โดยส่วนใหญ่จะมี ๕ บรรทัด จากนั้นจึงใช้เหล็กจารเขียนให้ตัวอักษรห้อยอยู่ใต้เส้นบรรทัด

รอยเส้นบรรทัดตีเป็นแนวโดยใช้วิธีดีดเส้นด้ายชุบเขม่าไฟผสมน้ำมัน
แล้วใช้เหล็กจารเขียนให้ตัวอักษรห้อยอยู่ใต้เส้นบรรทัด

ขณะจารต้องฝนปลายเหล็กจารให้คมอยู่เสมอเพื่อให้เส้นจารคมชัด ไม่เป็นเสี้ยน นับว่าต้องอาศัยความชำนาญของผู้จารเป็นอย่างมาก เพราะต้องลงน้ำหนักมือให้พอดี เนื่องจากต้องจารอักษรทั้ง ๒ ด้านของใบลาน  หากลงน้ำหนักน้อยเกินไปจะเห็นตัวอักษรไม่ชัด แต่หากลงน้ำหนักมากเกินไป ลานอาจทะลุหรือเห็นเป็นรูปอักษรบนอีกหน้าหนึ่งได้

การจารคัมภีร์ใบลาน  ผู้จารจะใช้มือขวาจับเหล็กจาร  ใช้มือซ้ายจับสนับ
ใช้นิ้วหัวแม่มือรองรับเหล็กจารและช่วยดันเหล็กจารให้เคลื่อนที่อย่างสะดวก

นอกจากความชำนาญแล้ว  ผู้จารยังต้องเป็นผู้มีความอดทน มีสมาธิ และมีความรู้เรื่องที่จะจารเป็นอย่างดี จึงจะทำให้งานออกมาประณีต สวยงาม ไม่ผิดพลาด เพราะหากจารผิดจะไม่สามารถลบหรือแก้ไขได้ แต่จะใช้วิธีการแก้ไขโดยการป้ายด้วยยางไม้หรือทำเครื่องหมายไว้ตรงอักษรที่จารผิด ทำให้แลดูไม่สวยงาม  ความศักดิ์สิทธิ์ที่มีต่อพระธรรมคำสอนก็อาจจะลดทอนลงไป

จากเสียงสวดทรงจำแต่ครั้งพุทธกาลของเหล่าภิกษุอรหันตสาวก หมวดธรรม ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ์  ได้รับการสืบทอดผ่านอักษรที่ช่างจารสรรค์สร้างด้วยความเคารพบูชา จรดเหล็กจารอักษรแต่ละตัวบนแผ่นใบลานที่ว่างเปล่า ก่อเกิดเป็นคัมภีร์พระไตรปิฎกบาลีสูงค่า เป็นแหล่งความรู้ให้ภิกษุสามเณรและผู้สนใจเข้ามาศึกษา  เกิดปัญญากระจ่างแจ้งด้านปริยัติ นำไปปฏิบัติต่อยอด จนสามารถเข้าถึงปฏิเวธ   เป็นบัณฑิตที่แท้จริงทั้งทางโลกและทางธรรม..

Cr. Tipitaka (DTP)

วารสารอยู่ในบุญ  ฉบับที่ ๑๓๙  เดือนพฤษภาคม  พ.ศ. ๒๕๕๗

หอไตร...กลางสายธารแลสายธรรม

สมุดไทย ใบลาน...งานศาสน์งามศิลป์

คลิกอ่านบทความพิเศษของวารสารอยู่ในบุญปี พ.ศ. ๒๕๕๗ ตามลิงก์ด้านล่างนี้
คัมภีร์แห่งกษัตริย์.. สมบัติแห่งแผ่นดิน
คัมภีร์ใบลานราษฎร์ ร่วมสืบศาสน์และชาติไทย
เตรียมแผ่นลาน จารพระธรรม
หอไตร...กลางสายธารแลสายธรรม
สมุดไทย ใบลาน...งานศาสน์งามศิลป์
ไข (ใบ) ลาน...กาลเวลา
สนองคุณพระศาสน์ บทบาทสตรีไทย
ย้อนวันคืน...ฟื้นรอยจาร
พระไตรปิฎกฉบับธรรมชัย... ก้าวไกลสู่เวทีโลก
รักษ์ศาสน์ วาดศิลป์ แผ่นดินสยาม
แลใบลาน ก่อนกาลล่วงเลย