อนุรักษ์คัมภีร์ใบลานไทย รักษาไว้ให้แผ่นดิน

นับแต่การตรัสรู้ธรรมของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า แสงแห่งธรรมของพระบรมศาสดาเป็นประดุจแสงสว่างส่องนำทางชีวิตให้แก่ชาวโลกตลอดมา ภายหลังพุทธปรินิพพาน พระอรหันต์ ๕๐๐ รูป ทำสังคายนา เพื่อเรียบเรียงพระธรรมวินัยและทรงจำสืบทอดต่อ ๆ กันมาด้วยการท่องจำเรียกว่า “มุขปาฐะ” และจารจารึกเป็นอักษรลงในคัมภีร์ใบลานเป็นครั้งแรก ณ อาโลกเลณสถาน ประเทศศรีลังกา เมื่อราว พ.ศ. ๔๐๐ เศษ และธรรมเนียมการจารพระไตรปิฎกลงในแผ่นลาน ก็แผ่ขยายมายังประเทศไทย ซึ่งอดีตเคยเป็นที่ตั้งของอาณาจักรโบราณมาก่อน จึงปรากฏว่าพระธรรมคำสอน ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ์แห่งพระวินัยปิฎกพระสุตตันตปิฎก และอภิธรรมปิฎก ที่มีจุดเริ่มต้นจากยุคอินเดียโบราณสองพันกว่าปีก่อนได้รับการจารจารึกสืบทอดเรื่อยมาด้วยอักขระโบราณของแต่ละท้องถิ่น

ด้วยตระหนักถึงความสำคัญของคัมภีร์พระไตรปิฎกใบลาน โครงการพระไตรปิฎกฉบับวิชาการได้ส่งเจ้าหน้าที่ออกเดินทางไปสำรวจค้นหาแหล่งคัมภีร์ที่กระจัดกระจายอยู่ตามภาคต่าง ๆ ทำให้พบว่าคัมภีร์พระไตรปิฎกบาลีที่พบในประเทศไทยนั้น ส่วนใหญ่จารด้วยอักษรขอม อักษรธรรมล้านนา และอักษรธรรมอีสาน และสามารถแบ่งภาพรวมตามสายอักษรได้กว้าง ๆ ดังนี้

อักษรธรรมล้านนาพบมากบริเวณภาคเหนือซึ่งเคยเป็นที่ตั้งของอาณาจักรล้านนา เช่น จังหวัดเชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง น่าน แพร่ เลย เป็นต้น ส่วนคัมภีร์พระไตรปิฎกบาลีอักษรธรรมอีสานพบมากบริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งเคยเป็นที่ตั้งของอาณาจักร ล้านช้าง เช่น จังหวัดมหาสารคาม ขอนแก่น ยโสธร เป็นต้น และคัมภีร์พระไตรปิฎกบาลีอักษรขอมพบมากบริเวณภาคกลางและภาคใต้ซึ่งเคยเป็นที่ตั้งของอาณาจักรขอมโบราณ เช่น กรุงเทพ อยุธยา สุราษฎร์ธานี นครศรีธรรมราช เป็นต้น

การออกเดินทางในแต่ละครั้ง เจ้าหน้าที่ฝ่ายสำรวจต้องอาศัยทั้งแรงกายและแรงใจทุ่มเททำงานท่ามกลางสภาพดินฟ้าอากาศสถานที่ และเส้นทางที่ไม่อำนวย อีกทั้งยังต้องทำงานแข่งกับเวลา เนื่องจากหลายครั้งเมื่อเดินทางไปถึงกลับพบว่า คัมภีร์ใบลานที่เคยมีอยู่ในบัญชีรายชื่อสำรวจผุกร่อน เสื่อมสภาพสูญหาย ถูกทำลายด้วยภัยธรรมชาติหรือด้วยความรู้เท่าไม่ถึงการณ์อย่างน่าเสียดาย มรดกทางพระพุทธศาสนาอันล้ำค่าจึงไม่หลงเหลือเป็นหลักฐานให้ชนรุ่นหลังนำไปศึกษา

ดังนั้น เจ้าหน้าที่ทุกคนจึงเร่งอนุรักษ์คัมภีร์ใบลานที่ยังหลงเหลืออยู่เก็บบันทึกเป็นไฟล์ภาพดิจิทัลด้วยเทคโนโลยีที่ทันสมัย เพื่อจัดทำฐานข้อมูลคัมภีร์พระไตรปิฎกใบลานไว้เป็นหลักฐานสำหรับศึกษาค้นคว้า ซึ่งในแต่ละขั้นตอนการดำเนินงานต้องอาศัยคณะทำงานที่มีความรู้ด้านเทคนิคการถ่ายภาพและจัดเก็บไฟล์ที่เป็นระบบ ผู้เชี่ยวชาญด้านภาษาบาลีและอักษรโบราณ นอกจากนี้เจ้าหน้าที่ทุกท่านต้องปฏิบัติหน้าที่ด้วยความระมัดระวังอย่างสูง เนื่องจากทุกองค์ประกอบของมัดคัมภีร์ ตั้งแต่เชือกห่อคัมภีร์ ผ้าห่อฉลาก แผ่นลาน และสายสนอง ล้วนเป็นของโบราณที่มีอายุหลายร้อยปี หากหยิบจับด้วยความไม่ระมัดระวังอาจทำให้แตกหักหรือเสียหายได้ สำหรับขั้นตอนการดำเนินงานเริ่มจากการลงทะเบียน ทำ ความสะอาด บันทึกภาพ จัดเก็บ และมอบคืนคัมภีร์ใบลาน

การลงทะเบียนเริ่มจากการคัดคัมภีร์ใบลานพระไตรปิฎกบาลีชุดที่มีเนื้อหาสมบูรณ์นำมาลงทะเบียนบันทึกรายละเอียดข้อมูลประกอบด้วยสถานที่เก็บ ชื่อและประเภทของคัมภีร์ จำนวนผูก จำนวนบรรทัด ขนาดของใบลาน อักษรที่ใช้จาร ความสมบูรณ์ของใบลานปีพุทธศักราชหรือจุลศักราชที่จารชื่อของผู้จารหรือชื่อของผู้ถวาย เป็นต้น

จากนั้น ลงมือทำความสะอาดใบลานทุกแผ่นอย่างระมัดระวัง และเพื่อเป็นการป้องกันไม่ให้สิ่งสกปรก ฝุ่นละออง หรือคราบรอยนิ้วมือติดเปรอะเปื้อนแผ่นใบลาน เจ้าหน้าที่ต้องสวมถุงมือ หากใบลานอยู่ในสภาพดีก็ใช้เพียงแปรงขนอ่อนปัดฝุ่นออกอย่างเบามือ หากมีคราบเชื้อราหรือสิ่งสกปรกติดแน่นอยู่ก็ใช้แอลกอฮอล์บริสุทธิ์เช็ดทำความสะอาด แต่หากใบลานอยู่ในสภาพแห้งกรอบหรือตัวอักษรจางก็ใช้ไม้สำลีสะอาดจุ่มน้ำมันงาผสมผงคาร์บอนแต้ม แล้วใช้ผ้าสะอาดชิ้นเล็ก ๆ เช็ดไปทางเดียวกัน เพื่อให้เส้นลายจารปรากฏชัดเจนอีกครั้ง ทั้งยังเป็นการเพิ่มความชุ่มชื้นให้แก่ใบลานอีกด้วย

เมื่อทำความสะอาดใบลานแต่ละแผ่นเรียบร้อยแล้ว ก่อนเข้าสู่ขั้นตอนการบันทึกภาพเจ้าหน้าที่ต้องตรวจลำดับเลขหน้าอีกครั้ง เพื่อให้แน่ใจว่าลำดับหน้าไม่สลับและมีเนื้อความต่อเนื่องกัน โดยดูจากเลขอังกาหรือเลขโหราที่ปรากฏตรงกึ่งกลางริมซ้ายด้านหลังของใบลานแต่ละแผ่น

ภาพเปรียบเทียบใบลานก่อนและหลังเช็ดทำความสะอาดเชื้อราออกด้วยแอลกอฮอล์

อุปกรณ์ถ่ายภาพประกอบด้วยชุดกล้องถ่ายภาพพร้อมเลนส์คุณภาพสูงชุดแท่นถ่ายภาพ ชุดไฟสตูดิโอคอมพิวเตอร์พร้อมโปรแกรมการเก็บภาพและถ่ายภาพ

ในการบันทึกภาพ เราแบ่งเจ้าหน้าที่เป็น ๒ ชุด ชุดที่หนึ่งประจำตำแหน่งที่แท่นถ่ายภาพ ทำหน้าที่จัดเตรียมและวางใบลานให้พอดีกับเส้นตารางฐานที่ตั้ง จัดเรียงเลขหน้าวางแผ่นระบุลำดับหน้าให้ตรงกับใบลาน หากพบว่าตัวอักษรใดไม่ชัดต้องแต้มด้วยน้ำมันงาผสมผงคาร์บอนอีกครั้ง และหากมีสิ่งสกปรกตกค้าง เช่น ฝุ่นจากเศษผ้าหรือคราบดำ ต้องทำความสะอาดจนแน่ใจว่าไม่มีสิ่งใดตกค้างติดไปในภาพถ่าย

ส่วนเจ้าหน้าที่ชุดที่สองประจำตำแหน่งที่คอมพิวเตอร์ กดชัตเตอร์ผ่านระบบโปรแกรมในคอมพิวเตอร์ เมื่อถ่ายเสร็จแต่ละครั้ง ต้องตรวจสอบข้อความ ลำดับเลขหน้า เลขผูก เลขอังกา หรือเลขโหรา และความต่อเนื่องของเนื้อหาในใบลาน หากพบว่าภาพใบลานใดไม่ชัด เอียงจากเส้นตารางฐานที่ตั้ง ลำดับหน้าสลับ หรือมีเศษฝุ่นผงติดในภาพจะต้องถ่ายซ่อมจนกว่าจะได้ภาพที่คมชัดและมีคุณภาพดี

หลังจากเสร็จขั้นตอนการถ่ายภาพแล้ว เจ้าหน้าที่จะนำใบลานแต่ละแผ่นมารวมผูก ร้อยสายสนอง ประกบด้วยไม้ประกับ มัดให้เรียบร้อยดังเดิม ไม่ให้แน่นหรือหลวมเกินไป ห่อด้วยผ้าห่อคัมภีร์ เสียบป้ายฉลาก นำคัมภีร์ใส่ถุงผ้าและมัดเก็บให้เรียบร้อย ขั้นตอนสุดท้ายเจ้าหน้าที่ทำป้ายทะเบียนบอกชื่อคัมภีร์ปีที่จาร ปีการสำรวจ ติดไว้ที่ถุงผ้า แล้วนำห่อมัดคัมภีร์เก็บคืนที่ตู้พระธรรมหรือหีบใบลานและต้องแจ้งให้เจ้าของสถานที่หรือผู้ดูแลรับผิดชอบทราบด้วยว่านำใบลานเก็บคืนเป็นที่เรียบร้อยแล้ว

คัมภีร์ใบลานพระไตรปิฎกแต่ละชุดทรงคุณค่าแห่งประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนามาตั้งแต่ยุคอาณาจักรโบราณ พุทธธรรมที่สืบทอดปรากฏเป็นรอยจารผ่านอักษรแต่ละท้องถิ่น แม้บัดนี้ความเด่นชัดของเส้นจารอาจจางหายไปบ้างตามกาลเวลา แต่คุณค่าและความสำคัญของคำสอนแห่งพระบรมครูมิเคยลดทอนลงจากยุคพุทธกาล ขอเพียงพุทธบริษัทสี่ตระหนักในความสำคัญและช่วยกันอนุรักษ์ดังนี้แล้ว คัมภีร์พระไตรปิฎกใบลานอันล้ำค่าก็จะเป็นสมบัติอยู่คู่แผ่นดินไทย แผ่นดินธรรมตลอดไป

Cr. Tipitaka (DTP)
วารสารอยู่ในบุญ ฉบับที่ ๑๖๔ เดือนมิถุนายน พ.ศ. ๒๕๕๙